Izen arruntak: Garbantzua, Belar belarra, Hilobia, Belarra eta Garbanço.

Izen zientifikoa: Cicer arietinum L. “Cicer”-ek indarra esan nahi du, Pliniok egozten dizkion nutrizio-kualitate bikainengatik; “arietinum” izena alearen formak “arietino” baten (ardiaren) buruarekin duen antzekotasunari zor zaio.

Jatorria: Kaukasotik hegoaldeko herrialdeak, artean. Grezia eta Himalaia.

Familia: Papionideae (Lekale-landareak).

Ezaugarriak: Landare belarkar txikia 20 -60 cm-ko altuera, pubeszentea, guruin-formakoa, gora egin beharrean zabaltzeko joera duena. Hostoa berde argia edo berde grisaxka da, udan substantzia likatsu bat jariatzen duten guruinak dituzten "ileekin". Lorea bakartia da, zuria, arrosa edo morea. Lore hauen atzetik leka labur eta puztuak daude, bakoitzak bi hazi dituena.

Gertaera historikoak: Ka 5000-2000 urte bitarteko aurkikuntza arkeologikoak aurkitu dira Mediterraneoko eremuan, Etiopian eta Indian. Jerikon ere indusketak egin ziren eta 9000 urteko ale fosilizatuak aurkitu ziren. Antzinako Grezian landua, Homeroren garaitik “Erebinthos” izenarekin; Egipton ere oso estimatua zen, baina kristau arotik existitzen denaren berri baino ez dago. Iberiar penintsulan landare hau Erromatar Inperioa ezarri aurretik sartzen da. ekoizle handienakaleak India (%80) eta Pakistan (%5-10) dira eta Europan Espainia da %2-3rekin. Portugalen, ale gehien ekoizten dituen eskualdea Alentejo da, ekoizpenaren %70 ingururekin.

Ziklo biologikoa: Urtekoa 110-140 (egunak).

Gehien lantzen diren barietateak: Gehien lantzen direnak hauek dira: "Macrocarpum Jaub", "globosum Alef" (zuri horixka), "vulgare" (beltza), "Fuscum Alef" (marroi gorrixka), "Ruthydospermum Jaub". ” (babarrun gorriak), “Calia Italian”(gaztaina), Kabuli Black”(beltza). Portugalen, barietate hauek ezagutzen dira: “Ttxitxirioa”, “Txitxirioa Especioso”, “Txitxirioa leuna” eta “Txitxirio beltza”.

Zati jangarria: Haziak (alea), 8- 10 mm-ko diametroa, globotsu deprimitua edo lautua, marroi-zuria edo gorrixka kolorekoa, beltza.

Ingurumen baldintzak

Lurzorua: Ehundura ertaina (harea-buztina, buztin-harea) edo sendoa (buztina, argilocalcarios), kareharri aberatsa, ondo drainatua eta sakona. pH-ak 6,0-7,5 izan behar du.

Eremu klimatikoa: Epel epela.

Tenperatura:

Optimoa: 15- 20 ºC

Min.: -3 ºC

Max.: 40 ºC

Garapen geldialdia: 0 ºC

Lurzoruaren tenperatura: > 5 ºC.

Eguzkiaren esposizioa: Argi osoa.

Hezetasun erlatiboa: Optimoa: %60-70

Prezipitazioa: 800-1000 mm/urte edo 30-40 mm euri erein ondorengo hilabeteetan landatu baino 15 egun arte.uzta.

Ernalketa

Ernalketa: Materia organikoa aplikatzea aldez aurretik egin behar da. Behi eta oilasko simaurra erein baino hiru hilabete lehenago egin behar da. Aplikatu karea, elementu honetan eskas den lurzoruetan.

Simaurra berdea: Mostaza eta bazka zaldia.

Nutrizio-beharrak: 1: 1 :2 (fosforo nitrogenotik: potasiotik) + Ca eta magnesioa.

Teknikak eta laborantza

Lurzorua prestatzea: Lurrarekin mugitzea. 0,4-0,60 m-ko sakoneran dagoen hortz edo disko-errola, lurra leuntzeko eta eguraldia egiteko.

Landaketa/ereite data: Martxoa-apirila.

Landaketa/ereite mota: Haziak jarri (Rhizobium-ekin inokulatu daitezke), zuzenean ildo edo ildoetan. Haziak erein baino 24 ordu lehenago ur epeletan jar daitezke.

Ahalmen germinala (urteak): 3 urte.

Ernetzea: 3-tan. 15 egun.

Sakonera: 2-3 cm (“txitxirioei gustatzen zaie jabea etxera joaten ikustea”).

Iparrorratza: 10- 20 x 40-70 cm

Elkarteak: Karrobia, almendra, pikua, oliba, mahatsondoa, prunoidea eta pomoidea, artoa, babarrunak eta kukurbitekin.

Errotazioa: 4-5 urteko tartea izan behar du eta zereal-belarrak (garia, garagarra, zekalea), ekilorea eta artoa tartekatuta.

Bidaiak: Sasiak kentzea eta belar moztea, pilaketak.argia.

Ureztatzea: Tantaz tanta.

Entomologia eta landare-patologia

Izurriak: Afidoak, gurdiak, euliak, sitsak eta zizareak, hegaztiak (usoak eta alondeak), untxiak.

Gaixotasunak: Fusariosia, hosto-orbanak, oidioa eta errizoktonia (onddoa).

Istripuak: Izozteak (hasieran), txingorra eta haize bortitzak jasaten ditu.

Uzta eta erabilera

Noiz uzta: Noiztik Uztailetik abuztura, babarrunak ilehoriak eta lehortzear daudenean.

Ekoizpena: 400-3000 Kg/ha.

Biltegiratzeko baldintzak : Ingurune lehor eta aireztatuan lehortu ondoren, 2-3 urtez iraun dezakete.

Nutrizio-balioa: Proteina, karbohidrato, gatz mineral (kaltzioa, fosforoa, burdina) bitaminatan aberatsa da ( B1, B2, PP), balio energetikoa, digeritzeko erraztasuna.

Erabilerak: Hainbat sukaldaritzako plater, hala nola bakailaoa, ganadutegia, etab. Animalien elikadurarako ere erabil daiteke (landare osoa), animaliak gizentzen ditu eta esnearen ekoizpenean eta kalitate onean eragiten du.

Argazkiak: Pedro Rau